Na czym polega wyłączenie sędziego w toku postępowania karnego?

Instytucja wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym stanowi jedną z gwarancji procesowych stron tego postępowania, mającą na celu zapewnienie tym stronom bezstronnego i sprawiedliwego procesu.

Na skutek jej zastosowania sędzia, który dotychczas zajmował się lub miał zajmować się rozpoznaniem danej sprawy nie będzie tego robił, a w jego miejsce "pojawi się" inny sędzia. Możemy wyróżnić przypadki wyłączenia sędziego z mocy prawa oraz jego wyłączenia na wniosek. Nie oznacza to oczywiście niemożności złożenia wniosku o wyłączenie sędziego, także z uwagi na wystąpienie przesłanki wyłączenia sędziego z mocy prawa (o czym dalej).

I tak - co wydaje się zrozumiałe - wyłączeniu podlega sędzia, jeżeli sprawa dotyczy go bezpośrednio ("nikt nie powinien być sędzią we własnej sprawie") czy też w sytuacji, gdy osoby mu najbliższe (wskazane w kodeksie postępowania karnego) występują w sprawie w charakterze strony (np. małżonek czy osoba pozostają we wspólnym pożyciu). Co ważne, powody do wyłączenia nie ustają pomimo, iż np. ustanie samo małżeństwo, wspólne pożycie. Kolejną podstawą wyłączenia jest sytuacja, w której dany sędzia występował w sprawie w charakterze świadka danego zdarzenia, które jest obecnie przedmiotem toczącego się postępowania. Z podobnym przypadkiem (tj. występowania przez sędziego uprzednio w innej roli procesowej) mamy do czynienia, gdy dany sędzia wcześniej, w tej sprawie uczestniczył w niej już jako pełnomocnik, prokurator, obrońca czy przedstawiciel ustawowy strony lub też był osobą postępowanie przygotowawcze.

Wyłączeniu podlega także sędzia, który - w uproszczeniu - wydał lub uczestniczył w wydaniu orzeczenia (postanowienia, wyroku) lub zarządzenia, które zostało zaskarżone (w przypadku rozpoznawania środka zaskarżenia) lub które zostało uchylone (np. ponowne rozpoznanie sprawy). Pozostałe okoliczności dotyczące wyłączenia sędziego związane są z jego uprzednim udziałem w postępowaniu mediacyjnym oraz wydaniem orzeczenia, które następnie jest wzruszane na skutek wnoszenia nadzwyczajnych środków odwoławczych. Niezależnie od przesłanek powyższych, wyłączeniu podlega sędzia w przypadku wystąpienia okoliczności, które - w danej sprawie - mogłyby wywołać uzasadnioną wątpliwość do bezstronności danego sędziego.

Wyłączenie sędziego może nastąpić z urzędu, na żądanie samego sędziego lub na wniosek strony postępowania. Wniosek o wyłącznie sędziego strona może złożyć osobiście lub przez swojego obrońcę lub pełnomocnika, którym może być prawnik rumia (np. adwokat czy radca prawny). Wniosek ten - aby miał szansę powodzenia - winien zostać dostatecznie uzasadniony. Co do zasady winien on został złożony do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego - w przeciwnym wypadku zostanie on pozostawiony bez rozpoznania. Wyjątkiem jest tutaj sytuacja, kiedy przyczyna wyłączenia była stronie wcześniej nieznana, bądź też wystąpiła dopiero na późniejszym etapie postępowania.

W przypadku nieuwzględnienia wniosku, ponowne jego złożenie w oparciu o te same podstawy, na których opierał się poprzednio złożony i oddalony wniosek, spowoduje pozostawienie tego wniosku bez rozpoznania. Dlatego tak ważne jest prawidłowe sporządzenie i uzasadnienie wniosku już w momencie jego złożenia.