20 lat temu w 2003 roku po raz pierwszy do naszego tygodnika „Nowy Łowiczanin” dołączony został „Łowiczanin” – kwartalnik historyczny poświęcony historii lokalnej.  W sekcji Premium będziemy przypominać ciekawe teksty z tego kwartalnika - bo one się nie starzeją. W pierwszym numerze nieżyjący już prof. Dobiesław Jędrzejczyk pisał o kompleksie budynków poczty w Łowiczu, który mimo remontów, przeróbek, modernizacji itp. przetrwał do chwili obecnej i zachował swój dawny wygląd. Przeczytajcie

Poczta Królestwa Polskiego

Łowicz zachował do dziś wiele walorów, które czynią go miastem wyjątkowym nie tylko w skali lokalnej czy też regionalnej, lecz także europejskiej. Nienaruszony układ urbanistyczny Starego Miasta, zachowane moduły i gabaryty budynków, bogactwo materiałów i detali, zachwyca każdego, kto umie czytać przestrzeń miasta jako swoisty tekst kultury. Z tego też względu Łowicz jest nie tylko nieocenionym źródłem wiedzy o przeszłości tej części Europy, lecz również przykładem kształtowania miasta według uniwersalnych wzorców.

Jednym z piękniejszych bez wątpienia założeń urbanistycznych Łowicza jest budynek i otoczenie siedziby dzisiejszej poczty głównej. Klasyczna bryła i harmonijna forma każą myśleć jeśli już nie o antycznej przeszłości, to w każdym razie o epoce Królestwa Polskiego (1815-1831). Cały kraj został wtedy objęty akcją regulacji i porządkowania miast, zrodziła się też potrzeba dostarczenia władzom oraz rozmaitym instytucjom rządowym i społecznych odpowiednich pomieszczeń. Wszystkie te zamierzenia postawiły przed budownictwem zadania gigantyczne, które nie mogły być jak dawniej wypełnione jedynie na drodze indywidualnych poczynań.

Polityka ówczesnych władz budowlanych dążyła do możliwej normalizacji budownictwa. Dążenia te przejawiały się w ujednoliceniu programu poszczególnych rodzajów budynków, a także w przygotowaniu wzorników ich typowych rozwiązań. Należy do nich wzornik kościołów Christiana Piotra Aignera czy wzornik wszelkich miejskich budynków mieszkalnych, gospodarskich oraz przemysłowych Aniceta Czackiego. Wzorem dla architektury tej epoki był  neoklasycyzm o silnych tendencjach akademickich.

Projekt

Również łowicka poczta została wzniesiona na początku XIX wieku według takiego „wzorcowego planu” nawiązującego do klasycyzmu warszawskiego, którego najwybitniejszymi przedstawicielami - oprócz wspomnianego Ch. P. Aignera - byli Jakub Kubicki oraz Henryk Marconi. Za najwybitniejsze dzieło tego nurtu stylistycznego uchodzi warszawska rezydencja namiestnika Królestwa, przebudowana przez Aignera w latach 1818-1819 z dawnego pałacu Koniecpolskich - Radziwiłłów. Projekty różnicowano zależnie od wagi ośrodka, do którego były przeznaczone. Ratusz czy stacja pocztowa w mieście obwodowym musiały ustępować podobnym budynkom miasta wojewódzkiego i to nie tylko skalą, ale i wystrojem architektonicznym.

W Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu zachował się oryginalny zbiór „planów wzorcowych dla budynków pocztowych”. Są to rysunki rzutów, przekrojów i elewacji budynków pocztowych I i II klasy, które zalecane były przez władze do stosowania w budownictwie pocztowym. Większość planów podpisana była przez budowniczego Zarządu Pocztowego - Jana Nerkowskiego, a zatwierdzał je Henryk Marconi, budowniczy generalny Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji.

Projekt wzorcowy pocztamtu klasy I, oryginał w MPiT, gr. XI, nr 245.

Na szczególną uwagę zasługuje plansza budynków poczty I klasy, według której wzniesiono właśnie łowicką pocztę.  Budynek główny jest jednopiętrowy z wysokim dachem. Na froncie znajdują się cztery kolumny zwieńczone tympanonem z napisem „Pocztamt” na belkowaniu. Parter jest boniowany, góra tynkowana z bogatym gzymsowaniem. Po obu stronach głównego budynku znajdują się dwa budynki pomocnicze usytuowane ścianami szczytowymi do ulicy. Dach tych budynków kryje się za wysoką attyką, z silnie podkreślonymi gzymsami.

Spośród wzniesionych wówczas budynków zachowały się tylko nieliczne, w większości zresztą użytkowane jako urzędy pocztowe. Kompleks budynków poczty w Łowiczu przetrwał do chwili obecnej i mimo remontów, przeróbek, modernizacji itp. zachował swój dawny wygląd. Historycy architektury uważają nawet, że jest to jedyny zachowany w niezmienionej postaci zespół pocztowy I klasy doby Królestwa Polskiego. Wystarczy zresztą przyjrzeć się uważnie fasadzie i układowi przestrzennemu łowickiej poczty.

Już fronton łowickiej poczty dowodzi jej zgodności z projektem wzorcowym. Budynek główny jest piętrowy z czterema kolumnami, o cofniętej części środkowej. Przy wejściu na pierwszym piętrze znajduje się balkon. Po obu stronach głównego budynku usytuowano dwa pomocnicze, charakteryzujące się wysokimi attykami. Cały kompleks zabudowań stanowi typowy układ symetryczny zaplanowany wokół dużego wewnętrznego dziedzińca.

Czemu służyła

Piętrowy budynek poczty z wysokim dachem usytuowany został równolegle do ulicy. Zespół pocztowy otoczony był ozdobnym ogrodzeniem z dwoma wjazdami od ulicy. Całe zaś założenie dostosowane było do zróżnicowanej już wówczas działalności poczty. Mieściły się w niej więc trzy podstawowe grupy pomieszczeń, a więc właściwa część usługowa, mieszkania personelu i pomieszczenia na środki transportu.

Budynek poczty w Łowiczu w 2003 roku

W części usługowej główną rolę odgrywała obsługa klientów poczty, przyjmowanie i wydawanie przesyłek, ważenie, sprawdzanie rachunków, listów przewozowych itp. Natomiast w części mieszkalnej znajdowało się mieszkanie pocztmistrza (naczelnika) i pokoje pocztylionów. Tu znajdowały się też pokoje dla podróżnych, do których podawano również posiłki i trunki.

Osobny dział stanowiły pomieszczenia na środki transportu. W tym okresie były to stajnie i wozownie, które zachowały się do dziś.  Stajnie przeznaczone były dla koni miejscowych i dla koni przybyłych. Na poddaszu natomiast przechowywano siano dla koni.

W drugim budynku pomocniczym mieściły się wozownie przeznaczone na wozy pocztowe, dyliżanse i powozy pasażerskie. Jednym z ważniejszych elementów ówczesnych obiektów pocztowych była studnia umieszczona pośrodku podwórza, która służyła do pojenia koni i mycia wozów pocztowych.

Łowicka poczta została zbudowana w 1829 roku. Charakterystyczne jest jej usytuowanie przy głównym trakcie, wówczas ulicy Wjazdowej. Dla wygodnego manewrowania dość dużymi pojazdami, jak np. dyliżans zaprzęgnięty w czwórkę koni, domy pocztowe musiały być odsunięte od drogi, pozostawiając wolną przestrzeń, czyli tzw. plac do zajazdu. Widać to wyraźnie w Łowiczu, gdzie gmach poczty jest odsunięty od ulicy i wyraźnie odgraniczony od sąsiedniej zabudowy.

Znaczenie łowickiej poczty

W dobie Królestwa Polskiego Łowicza był ważnym ośrodkiem pocztowym, ponieważ leżał na szlaku wiodącym z Warszawy do Strzałkowa na granicy z Prusami. Sprawny, szybki i punktualny transport poczt wymagał systemu koni rozstawnych. Prędkość poczt wynosiła wówczas 7,5-15 km/godz., co nie było mało zważając na stan dróg, które według dzisiejszej terminologii należałoby określić jako rolne. Natomiast odległość między poczthalteriami, czyli stacjami przeprzęgowymi koni, wynosiła 2-6 mil tzn. 15-45 km, średnio co 25 km.

Poczta listowa (podług obrazu Józefa Chełmońskiego)

W tym czasie w okolicach Łowicza powstały pośrednie poprzęgowne urzędy pocztowe, podlegające poczcie łowickiej. Istniały one w Piątku (1819), Pleckiej Dąbrowie (1820), Kocierzewie (1822), Bielawach (1823) i Domaniewicach (1838). Rzecz znamienna, że Łowiczowi podlegały również poczty lokalne w Kutnie (1815), Skierniewicach (1815), Sochaczewie (1822), Głownie (1838), a nawet Zgierzu (1844). Wyrazem znaczenia łowickiego „pocztamtu” jest właśnie jego architektura. Podkreśla ona wagę samej instytucji, instytucji rządowej, jej solidność i znaczenie.

Budynki pocztowe, które nazywano wówczas „domami pocztowymi”, otoczone były przez rząd Królestwa Polskiego opieką prawną i finansową. Miały też zapewnione zwolnienie od kwaterunku w czasie pokoju i od rekwizycji w czasie wojny. Poczta stała się w tym okresie instytucją usługową całego społeczeństwa, pełniąc wobec niego ważne funkcje kulturowe i cywilizacyjne. Dziś jest symbolem wielkości Królestwa Polskiego, jego gospodarki i sztuki architektonicznej.

Jest też poczta łowicka ważnym znakiem w przestrzeni miasta, znakiem jego tożsamości i trwania. Nadaje miastu rytm, ład i harmonię, przywołując na myśl kanony sztuki europejskiej. Powinna też stać się, jak niegdyś, wzorcem do uporządkowania tej części miasta. Ulica 3 Maja, tak jak dawna ulica Wjazdowa, powinna być aleją wiodącą do serca miasta, Starego Rynku.

Dobiesław Jędrzejczyk