Tak wyglądał wrzesień 1939 roku, zapamiętany przez nastoletniego Edwarda Perzynę

Poniżej przytaczamy obszerny fragment wspomnień śp. Edwarda Perzyny z Niedźwiady o początku II wojny światowej na Ziemi Łowickiej a szczególnie miejscowości, w której mieszkał. Tekst ukazał się we wrześniowym Kwartalniku Historycznym w 2009 roku.

Niedźwiada w latach II wojny światowej

II wojna światowa przyniosła wiele nieszczęść i ludzkich dramatów, ujawniła też zdolność mieszkańców wsi do samoorganizacji i niesienia sobie wzajemnej pomocy. Taki obraz wsi Niedźwiada pozostał w pamięci Edwarda Perzyny, który był wtedy małoletnim chłopcem.

U progu wojny

Żywo pamiętam, jak w roku 1939 dorośli odczuwali jakiś niepokój. Rozmowy o wydarzeniach ze świata, czerpane z nielicznie czytanych gazet, prowadzone były jakby przyciszonym głosem. W szkole, do której uczęszczałem, odbył się capstrzyk. Pan Długołęcki ubrany w mundur oficerski objaśniał nam młodym, że Wojsko Polskie wkroczyło na Zaolzie. Wróciło ono do Polski. Powinniśmy się radować. Wieczorem zeszło się w domu kilku mężczyzn. Przysłuchiwałem się ich rozmowie. Mówili, że Czechosłowacja ma rozwinięty przemysł lotniczy, że przydałoby się to lotnictwo i że gdybyśmy byli razem, jak bracia Słowianie, nie wzbogaciłoby ono Niemców.

W marcu 1939 r. nastąpiła pierwsza mobilizacja. We wszystkich gospodarskich domach kwaterowało wojsko. Izba mogła pomieścić jedną drużynę (20 żołnierzy). Taka sytuacja trwała do żniw, kiedy wszystkich żołnierzy zwolniono do domu. W końcu sierpnia nastąpiła ponowna mobilizacja, ale w Niedźwiadzie wojska już nie było.

Ze wsi Niedźwiada na wojnę powołano 11. mężczyzn. Ich nazwiska zostały wymienione w kronice pisanej przez Piotra Perzynę. Jeden z nich, Franciszek Płuska poległ na polu chwały. Jego kartę powołania przyjęto z największą rozpaczą, jakby w przewidywaniu najgorszego. Powołani przeczuwali, że będzie to wojna inna niż pierwsza światowa i nie wróżyli sobie szybkiego powrotu do domu.

Wrzesień 1939 r. i tułaczka wojenna

1 września padły bomby za drogą Klewków - Złaków, na polach Piotra Wojdy i Piotra Perzyny. U pierwszego było to już blisko domu, z miejsca, skąd dopiero co odeszły krowy zapędzone do obory przez dwóch jego synów. Matka Piotra Perzyny została przysypana ziemią wyrzuconą po wybuchu bomby, ale nie poniosła większych obrażeń. Widzieliśmy płonący Łowicz. Paliły się kościoły, szpital, gimnazjum, stacja paliw, dworzec kolejowy i poczta. Sparaliżowany został wszelki ruch. Pociągi stały na torach tam, gdzie zastały zbombardowane.

Wieczorem przyjechał do sołtysa posłaniec od wójta Jana Fabijańskiego. Był nim Wincenty Urbanek z Ruszkowa pod Maurzycami. Przekazał polecenie - wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni mają obowiązek wyjechać, najlepiej rowerami na wschód Polski. Uciekać mieli przed okrutnym wrogiem, który nie szczędzi mężczyzn.

Pamiętam tę grupę, która uciekała z moim ojcem. W jej skład wchodził: Piotr Perzyna, Jan Cichoń, Franciszek Rutkowski, Stanisław i Józef Fałowscy, Franciszek Wojda i Tadeusz Wachowski. Od grupy w czasie bombardowania odłączyli się J. Cichoń i F. Rutkowski. Nie mogąc później odnaleźć swoich, udali się za Bug, gdzie zostali pobici przez Ukraińców. Ledwo co uratowali swoje rowery.

Pozostała piątka mężczyzn z tej grupy została ostrzeżona przez kowala, aby nie jechali za Bug. Prosił ich, by o tym ostrzeżeniu nikomu nie mówili. Sam był Ukraińcem, bał się swoich współziomków. Musieli zaczekać na wycofanie się wojsk sowieckich. Dopiero, gdy weszli tam Niemcy, mogli wracać do domu. Wcześniej Piotr Perzyna zgłosił się w Jabłonnie do swej jednostki wojskowej, ale odmówiono mu wcielenia do wojska. Zatrzymali się gdzieś koło Chełma. Młócili tam w piątkę cepami zboże u jakiejś kobiety, której mąż poszedł na wojnę. Sześć dni w tygodniu dostawali jeść. W niedzielę, ponieważ nie młócili, jedzenia już nie otrzymali. Pod koniec października powrócili wszyscy do wsi.

Wejście Niemców

Gdy tylko rozpoczęła się wojna, ludzie nocą zakopywali wszystko, co uważali za najdroższe, w tym świąteczne ubrania i zboże. Nad zasypanymi dołami stawiano sterty ze słomy, by zatrzeć ślady. Tak podpowiadało doświadczenie z lat I wojny. Wszystko to, co było wówczas zgromadzone w schronach, było wówczas rozkradzione. Do przechowania zboża przydatne okazały się piwnice sklepione w budynkach. Bardzo często na tym zbożu spało po kilka rodzin.

Poniedziałek rano - wyglądamy z piwnicy. Jest już wojsko niemieckie. Przyszli od zachodu. Zachowują się spokojnie. Gdy chcą się czegoś napić, nakazują, by ktoś zrobił to przed nimi. Widziałem, jak Jan Łukawski - kowal, ubrany w oficerskie spodnie i buty (taka wtedy panowała moda) niefortunnie poprosił niemieckiego żołnierza, aby mu pozwolił spojrzeć przez lornetkę. Prawdopodobnie zostało to przez Niemców zapamiętane.

Po tygodniu, znów w poniedziałek, pojawili się polscy żołnierze. Jest już wieczór. Panuje radość nie do opisania. Ludzie wynoszą przed domy bańki z mlekiem. Ustawiają stoły, na nich kładą chleb, ser, masło - wszystko to, co mają do jedzenia. Na placu przed domami Łukawskiego Józefa i Stanisława - zatrzymują się żołnierze z zaprzęgiem armatnim. Podziwiamy rosłość koni oraz wielkość armat. Są też zaprzęgi konne z wozami, na których spoczywa zdobycz na Niemcach. Żołnierze mówią, że to wszystko „betka”. Na drodze głównej Kutno - Łowicz, w pobliżu studni stoją zniszczone czołgi i samochody pancerne. Już nie będą służyć Niemcom. Ubolewają jednak: „Szkoda, że trzeba było je zniszczyć. Gdyby ktoś z naszych umiał się nimi posługiwać, przydałyby się”.

Robi się noc, ale nie idziemy spać. Patrzymy na łuny pożarów trawiące Łowicz. Docierają do nas stamtąd okrzyki toczących się walk. Słyszymy wyraźnie: Urraa…! Na ulicach miasta trwa walka na bagnety.

Niedługo cieszyliśmy się obecnością polskiego wojska. Po tygodniu znów pojawili się Niemcy. Poszukują Jan Łukawskiego, tego od lornetki, ale go nie znajdują. Zabierają Konstantego Skowrońskiego i Józefa Łukawskiego. Być może było tych osób więcej, zapamiętałem tylko te nazwiska. Prowadzą też Olaczka z Marianki. Właściwie to go nie prowadzą, ale wloką. On płacze, klęka modli się, a Niemcy stawiają go na nogi i dalej pędzą.

Mężczyzn pędzą do Świeryża II. Ustawiają ich w szczycie stodoły Jana Flisa (pierwsze zabudowania w Świeryżu II od strony Niedźwiady). Podjechał motocykl, z którego wysiadł niemiecki oficer i zabrał żołnierzy gotowych do rozstrzelania mężczyzn. Później dowiedzieliśmy się, że Świeryż i Niedźwiada były pierwszymi wsiami, w których nie doszło do egzekucji. W innych wioskach (ostatnią były Retki) rozstrzelano napotkanych mężczyzn, a więc polecenie wójta opuszczenia wsi było zasadne.

W czasie przemieszczania się frontu niektórzy ludzie wiązali za wozami krowy i jechali do wsi bardziej oddalonych od miasta i torów kolejowych, np. do Wyborowa, Przemysłowa czy Złakowa. Tak wyjechała rodzina Józefa Perzyny, który udał się do swego szwagra w Złakowie. Tam właśnie został zastrzelony ich 14-letni syn Jan. Schował się przed strzałami do kanału. Gdy strzały ucichły - wyszedł. Trafiła go jakaś zabłąkana kula, a może dostrzegł go snajper.

Samoorganizacja mieszkańców wsi

Wszystkie te wydarzenia oddziaływały nie tylko na wyobraźnię dzieci, ale i dorosłych. Państwo polskie upadło. Nikt nie wiedział, jak długo potrwa okupacja niemiecka. Dorośli bardziej niż kiedykolwiek odczuwali potrzebę zorganizowanego działania. Tymczasem zgodnie z zarządzeniami okupanta zawiesiły swą pracę wszystkie organizacje. Kobiety z koła gospodyń porozumiały się między sobą i podjęły działalność w Czerwonym Krzyżu, co było dozwolone. Nosiły do szpitala żywność i bandaże. Bandaże były z lnianych koszul, które po wypraniu i wyługowaniu, cięły na podłużne pasy. Już przed wojną zachęcała do takiego przygotowania się na wypadek wojny pani Wiktoria Dzierżkowa z Szymanowic, znana w powiecie działaczka ruchu kobiecego i ludowego. Mówiła, że „może być tak, że bliżej będzie do chłopskiej chałupy niż do szpitala”.

Legalnie działająca Rada Główna Opiekuńcza ze swoimi oddziałami terenowymi była wspierana przez gminę, sołtysów i mieszkańców wsi. Niesiono pomoc, zwłaszcza wysiedlonym i prześladowanym. Wysiedleni oraz rodziny tych, którzy nie wrócili z wojny w 1939 r. otoczeni byli pomocą zorganizowaną przez wójta - Jana Fabijańskiego i sołtysów w postaci przydziału większej liczby kartek żywnościowych.

W tej organizacji z dużym zaangażowaniem działał nauczyciel naszej wsi pan Józef Kuczyński. Wspierali go niemal wszyscy mieszkańcy. Oficjalnie opiekowano się ludźmi biednymi. Faktycznie jednak zajmowano się ludźmi, których trzeba było chronić i znaleźć im jakiś kąt do zamieszkania. Czasem wyrabiano im nielegalnie kenkartę, zaopatrywano w żywność, pomagano znaleźć pracę.

Po zakończeniu kampanii wrześniowej Niemcy zaprowadzili własne porządki. Ogłosili, że wszyscy mają zgłosić się do pracy tam, gdzie pracowali przed wojną. Na terenach przyłączonych do Rzeszy trwały wysiedlenia. Do Niedźwiady trafiły rodziny z pow. kutnowskiego, a nawet z województw bydgoskiego i poznańskiego.

Uwaga - nadchodzi „Dziobol”

Niemcy mianowali kontrolerów gminnych do ściągania kontyngentów. Nadali im uprawnienia do rekwirowania żywności i urządzeń do jej wytwarzania. W gminie Zduny takim kontrolerem był niejaki Orlikowski, popularnie zwany „Dziobolem” - bardzo gorliwy w ściąganiu od rolników zboża, trzody i mleka. Gdy tylko uznał, że jakiś rolnik ma czegoś w nadmiarze - natychmiast rekwirował. Pilnował na przykład, by samochód przyjeżdżający po kury był w pełni załadowany. Każda gospodyni miała przynieść kurę i odpowiednią ilość jaj. „Dziobol” siał prawdziwy postrach.

Reakcją na jego działalność był system wzajemnego powiadamiania, że jedzie lub zbliża się do wsi. Wszyscy skrzętnie chowali to, co mogłoby go interesować. Z biegiem czasu wypracowano też system „podziemnego” chowu. Nawet świnie hodowane na własny użytek miały chlewy w stodołach tak urządzone, żeby ich nie można było łatwo odkryć. „Dziobol” był ogromnym służbistą. Pomału jednak dał się przekupić i obłaskawić. Nie wpłynęło to na zmniejszenie kontyngentów, ale osłabł znacznie terror.

Wynaleziono też system dwutorowego chowu. W czasie spisu i kolczykowania zwierząt, kontroler udostępniał narzędzie do kolczykowania zwierząt osobie, którą wskazywał sołtys. Kolczykowano więc nie tylko zwierzęta ujęte w spisie i znajdujące się w oficjalnej oborze, ale i te pochowane w innych pomieszczeniach. Jeżeli chodzi o kolczyki, to rolnicy wpadli na pomysł przekładania ich od tucznika, który poszedł na ubój. W ten sposób wydłużał się okres tuczu, dzięki czemu ludzie mieli mięso dla siebie.

Edward Perzyna